نه
دغه وخت اتمانخېلو هوم خپل جنګی تياری شروع کړو چې ګڼل يې چې دا انکريزان به ضرور
له حملی لپاره راځی. .
په
دغه وخت کې د اتمانخېلو مشری ملکانو کوله چې اصف اتمانخېل د خرکۍ کلی وون
.
ازاد خان اتمانخېل. قدرت شاه اتمانخېل. محمد علی
اتمانخېل او غازی شاه اتمانخېل د برمول کلی. کرم اتمانخېل او جلاب اتمانخېل د مياه
خان کلی. جلال اتمانخېل د سنکاوو کلی او محبوب شاه اتمانخېل او طوطی اتمانخېل د
پيپل کلی
.
ياده
دی وی چې خرکۍ مياه خان سنکاوو پيپل کوهی برمول د اتمانخېلو مشهور کلی دی چې نن
سبا د تحصېل کاتلګ مردان په حصه کې شمير دی
.
د ۱۸۴۹ کال د ډسمبر په دریمه دغه انکريزی فوځ د لیفټیننټ کرنل جې براډشا سي بي تر
مشرۍ لاندې له پیښور څخه حرکت وکړو چې اتمانخېل زير کړی. بل خواه اتمانخېل هوم خپل
تياری کړی د خپل وس مطابق چې د انکريز له فوځ مخنيوی وکړی .
په۱۱ دسمبر کو لیفټیننټ کرنل بریډشا د اتمانخېلو په کلی حمله
وکړه چې دغه حمله کې د پنجاب ۱۰۰ فوځيانو هوم حصه هغستی وه چې دغه
انکريز فوځ مضبوط وي- دغه جنګ د اتمانخېلو په سنګاو کلو شروع کړی. دغه سنکاوو کلې
د اتمانخېلو ډير په سخت ځاۍ باندې ميشته وو. شو چې ليفټنټ کرنل بريډشا د اتماتخېلو
په کلی د دواڼه طرف نه او هوم له مخي طرفه حمله وکړه چې اتمانخېلو ځوانانو له خپل
طرف نه ډيری حڅی وکړی چې انکريز په شاه کړی خو د انکريز د فوځ توپونه په مدد له
وجی يې سنګاوو کلی وران کړی شه. د يو طرف نه يې انګريز فوځ ډير سخت قېسم ډزې کولی
په اتمانخېلو چې هغه اړخ چې دغه کلې يې په درې طرفه ګير کړي وو. دغه کې انګريز فوځ
له خواه يو دسته د خپل فوځ د چپ لاس او د بل خوا حفظت کوو. .
په دغه کې انکريز ته سخت نقصان ورسيده له انګريز د فوځ څخه
وژنی وشوې او ډير پکې زخمان هون شه. انګريز ليکې چې دغه اتمانخېل کرنل بريډشا ډير
معمولي ګڼلی وو خو پنځه ساعته هغوی د هغه ځاۍ دفاع کړی وه.
.
په ۱۸۵۵ کې اتمانخېلو ځوانانو يو ځل بيا په انګريز فوځ باندی وړی وړې حملی شروع
کړی چې په دغه وخت کې يې د انکريز له خواه چې کوم سامان تللو راتلو هغه باندی
اتمانخېل ځوانانو حملی شروع کړی بلکی د دغه سامان لوټ کول يې شروع کړه ځکه چې
انګريز په دی وطن قابض شوی وو چې پښتنو ته دغه قبول نه وه. .
په دغه بابله محمد حيات خان په خپل کتاب کې ليکی چې .
مشريقی برخه کې بهمری څانګي اولاد اسمعيل خېل داوت خېل او
سه سمده ميشته دي. د بهمري اتمانخېلو وسله والو کسانو شمير د دوه زر وه تنو خواه
او شاه کې دي. دوي ډير لوټماران او جنګيالی دي خو د کال (۱۸۷۷) د جنورۍ په مياشت کې د انګريزانو د فوځ په زريعه او د پيښور
کمشنر جان بيچر په تدبير د هغوۍ قوت وځپل شو او وس دوی سره رعيت په ډول ګوزاره کوې
. دوی لومړۍ د غلا او لوټ مارۍ سره مينه لرله او هندوان به يې نيول او له هغوی به
يې د خوشې کولو په بدل کې پيسې اخستلې . د مياه خان سيمی اوسيدونکی ملک ازاد اتمانخېل
چې د ... د ډلې مشر وو د ګولۍ د لګيدو له کبله ګوډ شوي دي. د کوهی سيمي ملک محمد
علی اتمانخېل يو معتبر سړی دی.
څه رنګه چې محمد حيات خان زکر وکړو چې اتمانخېلو ځوانانو به
له دغه ځاۍ چې کوم هيندوان يا انکريزان تيريدل اتمانخېلو به يې د لوټ کوشش کوو ځکه
چې په دغه وخت کې انګريز په پښتون وطن راغلی وو او پښتون وطن يې د خپل لاس د لاندې
راوستو کوشش کوو.
.
۱۸۵۱.
ناوی ډهنډ د اتمانخېلو په علاقه کې دي. د باچوړ په مځکه د
مومندو په پوله د امبار علاقه کې چې د اتمانخېل قبيله د بوټ کور څانګه اباد دی. د
هغوۍ نه مشرق طرف ته د ارنګ او برنګ اتمانخېل پراته دی. د دي قبيلې خلک د پنجکوړي
سيند (دريايې سوات ) په جنوب غاړه د غره په لمنو کې په پړانګ غار - ګنډيری - نرۍ
اوبه - سپن خړی - ناوی ډهنډ - کوټ - ټوټۍ - اګره - مينه - اريان کوټ کې هم پراته
دی. اتمانخېل ساده سوچه بهادر توريالی او جنګيالی پښتانه دی- نران غازيان دی. د
فرنګی د راتللو نه روستو که قبائلو د فرنګیانو سره د خپلې علاقې په پوله او بريد
جنګونه کول. اتمانخېلو په غزا پسې مزي پسې پسې مزی کولی. د خپلی پولی او بريد نه
ډير جدا د پيښور او مردان په علاقو کې د انګريزانو په فوځې کيمپونو حملې کولې.
چنانچه هم دغه شان واقعاتو په وجه د ناوی ډنډ د غزا واقعه پيښه شوي وه. د دي غزا د
واقعاتو بيا نولونه نه وړاندي د هغه حملو بيا نول مناسب معلوميږی چه اتمانخېلو
غازيانو د مردان او پيښور په علاقې کړي وی.
په ګوجر ګړۍ حمله د ۱۸۵۱ په اخر کې فرنګيانو د وادی پيښور او د ايسفزو د علاقې د
پيمائش او نقشه کې کار شروع کړي وو. د ملک خلق پري سخت ناراضه وو ـ او مخالفت ته
يي ملا تړلې وه ـ د دې ګران کار دمه "مسټر جيمز" نومى يو فرنګى اخيستي
وه -او د هغه د حفاظت دپاره د ګائيډ پلټنى رسالدار فتح خان خټک مقرر شوې وو ـ جيمز
او فتح خان د پيمائش د کار دپاره سره د يو فوجى دستې د مردان ښار نه دوه ميله شمال
طرف ته د ګجر ګهړۍ په مقام ديره وو ـ چې د شپي په وخت کښي مکرم خان اتمانخيل د ناوي ډهنډ د دوه ۲۰۰ سوه په اسونو سورو سورو غازيانو سره پري حمله اوکړه ،دغه وخت انګريز ليکې چې
په ۷مه نېټه زمونږ فوځيانو
د اسونو اوازونه واوريدل چې د اسونو د خپلو اوازونه وو. دغه کې د اتمانخیلو د خوا
اواز اوکړی شه. .
اواز اوشه چې څوک يې
جواب راغۍ چې ملګری
انګريز ته شک اوشه او رسالدار فتح خان خټک بيدار شه او له
خپلې خمي څخه بهر شه چغی يې کړي چې دښمن حمله کړی ده. او خپلې توری ټوپکې يې بهر
کړی. دغه کې مکرم خان اتمانخېل حمله ډيره زوروره وکړه چې ډير فوځيان يې اوژل او څه
پکې زخمان شه. دغه رنګه يې اسونه زناور هوم مړه او زخميان شول .
جيمز په دهغه شپه چرته بل ځايۍ شپه وه ـ په دي موقع رسالدار
فتح خان خټک ژوبل شو مګر مړ نه شو ـ بل طرف ته د ګائيډ پټنى څه سپاهيان مړه او څه
ژوبل شول ـ او غازيان کامياب واپس خپل وطن اتمانخېل ته راغلل ـ سر جاج بنګ هٶنډ ليکى
چي دا حمله د بهادر مکرم خان په کمان کښي شوي وه چې انګريز له خواه مکرم خان په
جنګيالی او توريالی جنګجو ياد کړی شه. ـ سر جارج مخکښي ليکى چي مکرم خان
(اتمانخيل) د سرحد په بهادرانو کښي ډير زيات بهادر يعنې زړور او وتلې شوي انسان وو.
۱۸۵۲.
په کال۱۸۵۲ کې اتمانخېلو د هشتنګر کې او د دوی د غرونو جنوب ته په مایره کې په پرله
پسې د انګريز په زد بریدونه سره لوی مصیبتونه انکريز ته رامینځته کړل. د ابازۍ
چارسدی قعله چې په کال ۱۸۵۲ کې جوړه شوي وه له انکريز له خواه چې د اتمانخېلو او د مومندو د لښکرو مخر
نيوي وکړي. او په کال۱۸۵۲ کې يې اجون خان ته پنا ورکړه چې د تنګی خان وو. دا مشر يو نر ځوان وو چې
له انګريز په زډ يې کرکه لرله او د تنکې کلي کې اوسېدو.
.
اجون خان به خپلې مځکې بغير کرلی پريښودل چې دغه انکريز ته
خواخه نه وه ځکه چې انکريز به هغه وخت به د خلکو نه د فصل دي کيدلو څه حصه هغسته
که چري دغه فصل به خراب کړي شه. نو اولټه به د انګريز له خواه د هغه سړي نه جرمانه
هغستې کيږدله. اصل کې اجون خان انکريز ته زور ورکولو چې ځه له ستار واک لاندې ژوند
نه کووم. دغه ټسل هوم د اجون خان دانکريز سره په تيرو څه وجه له کبله راغلي وو
.
مخکې اجون خان د اتمانخېلو وطن ته لاړو چې او الته يې پنا
وغستله او اجون خان د انګريز له خوا انتظار کوو دغه وخت کې يې ځان سره يې نور هوم
د انکريز له خوا تښتيدلي کسان د اتمانخېلو په وطن کې ځان سره ځاۍ کړل. .
په کال ۱۸۵۲ د اپریل د میاشتې په ۲۰مه شپه اجون خان د انکريز په زد د ۲۰۰ آسونو له اتمانخېلو ډلې سره د چارسدې په لوی کلي برید وکړو
چې ډ هشنغر مرکزي دفتر وو. دغه ډله د لمن اتمانخېل څخه راغلې وه. چې نن ورته پړانک
غار اتمانخېل وايې. په دغه بريد کې يو تحصېلدار اوژلې شه. او دغه حال يې د دغه
تصېلدار د طرفدارو سره هوم وکړو چې د تحصېل نور اهلکار او فوځ هرڅومره چې وو هغه
يې مړه کړل - او دغه ځائې د انګريز له خوا يې ډير سرکاری مال هوم تالا کړل. چې
انکريز ليکلې چې لوټ يې کړه. مخکې له انګريز له خوا وليکږې چې دي. لښکر په ابازۍ
هم دغه وخت قبضه وکړه
خو له څه وخت واپس اتمانخېلو وطن ته لاړل.
.
چنانجه د اتمانخېلو قبيلې د دي قسم حملوں او غزاګانو د لاسه
چې فرنکی تنک شه. دغه نه پس چې کله انګريز يره محسوس کړه په کال ۱۸۵۲ کې په ۲۸مه اپريل انکريز له خوا د اتمانخېلو خلاف د جګړی علان وکړو چې له پيښور څخه
انګريز فوځونه . راراوانيدل پيل
کړه .
دغه فوځې دسته له انګريز له خوا (سر کولن کيمپبيل ) په مشرۍ
کې کوله چا چې په ابازۍ کې پړاو واچوو او ډپټي کمشنر ایچ آر جیمز د فوځ سره وو.
اول واری يې په ناوی ډهنډ حمله وکړه. د دی مقام تعريف دا وو چې په ټولو قبائلو کې
چې په هر څومره مقاماتو د فرنګی فوځونو حملې کړيدی. په هغی کې ناوی ډهنډ ډير
مستحکم او مضبوط مقام وو. مخکې د دغه کلې نه ډيره پښه او مظبوطه قعله تاو وا چې
دغه قعله د کلې څلور طرف ته وه. په دغه قعله ورغتل ډير زيات ګران کار وون چې مخکې
انګريز د دغه قعله په نيزدی فصله کې پړاو واچوو چې دغه کې لا جنګ شروع شوي نه وو.
او انګريز فوځ له سامان ارسدا چليدو او اتمانخېلو سره په خبرو اترو کې د وخت اړولو
کوشش کيدلۍ شه په دغه کې انګريز فوځ قعله ته ډير زيات نيزدی شه چې چې اتمانخېلو
ځوانانو او انکريزانو يو بل ليدلو بلکې اوازونه يې د يو بل هوم اوريډلی شه. دغه په
منځ کې سمدستې د اتمانخېلو د ځوانانو د قعله نه پرې راوتل او د تکبير چغه يې کړه.
انکريز مخکې بيانۍ چې دغه حمله اصل کې ده فوځ په خيمو وه چې سمدستې پرې راغله او
وايې چې د دغه اتمانخېلو ځوانانو سره زمونږ په مقابل کې اصلحه ډيره کمه نه وه. دغه
کې انګريز پهره دارو سمدستې د حملې خبر فوځ ته ورکړو. دغه کې انکريز فوځ سامان
سمبالول کې وخت لږیدو. چې دغه وخت انکريز اسرار جی - اين - هارډنک ډيره بهادری
وکړه خپل فوځ يی څه نه څه بچ کړو. جنګ اوشه . مګر انګريزانو چې په کوم سوچ راغلې
وو چې مونږ به قعله ورانه کړو هغه پوره نه شه او ارمان يې هوم دغه رنګه پاتې شه.
نو هر کله چې انکريز فوځ پوهه شه چې د دوی داسې وهل او له هغه ځاۍ نه مخکې د
دروازۍ د مقام په لاره تلل او مخکې د کوټ - مينه - ټوټۍ - اګره - نومی غرئيزه درو
تنګو سختو او خطرنامو ځايونو ته دننه ورتلل او له هغه ځايې د لاس لاندی راوستل
ګران کار دی. نو انګيز مخ په قبله وکړه او د هسنغر ډير مشهور کلی تنکي په مقام خپل
پړاو ونيوو. خو دغه په نتيچه کې د انکريز له خوا يو جمعدار او څلور نور زخميان شول.
اڅر افغانی صېب ليکې چې.
هر کله چه دَ فرنګېانو فوج په تنګې باندے کېمپ او لګاوه..نو
اُتمانخېلو په مشهور مرکزی کلی پړانګ غار ئے دَ حملے کولو اراده اوکړه .. داکلے دَ
غاړے دَ اُتمانخېلو په قبلئيزه حصه کښے په داسے برېد دے ېعنے دَ اتمانخېلو دَ
غرونو په جنوبی لمنو کښے دَ هشنغر علاقے ته سېلمه او دَ اوتمانخېلو دَ امبار
اُتمانخېل او دَ پنډېالئ مهمندو ته نزدے دے..دَ دے ځائے دَ وهلونه دَ فرنګې غرض په
اَواره او دَ غره په لمنو کښے اَبادو اُتمانخېلو طاقت ختم کول وو..په پړانګ غار چه
فرنګي کومه حمله کړے وه
تنګې ته دَ انګرېزانو برېګېډ فوج دَ وړاندے
نه راغلے وو..پنځه زره فوج ئے نور راجمع کړ. دٙدوئ
په مقابله کښے دَ اوتمانخېل ڼګېالی وو..ورسره دَ
هغوې په اِمداد کښے دَ روانی (راونړی) قوم خلق وو
او څه دَ سېد اکبر بادشاه صاحب دَ لښکر غازېان وو. او دَ
پړانګ غار غزا له هم اُتمانخېلو دَ امداد دَپاره
راغلی وو دغه ټول په شمار باندے درے زره ۳۰۰۰ وو
. په مئ ۱۸۵۲کښے انګرېزانو دَ کرنل سرکولن کيمپبل المعروف په لارډ
کلائېډ په کمان کښے حمله اوکړه ..دَ فرنګي فوځ دَ ګنډيری او بازې کلې نومے کلو په
منځ کښے په مېره باندے دَ تنګی کلې نه شمال طرف ته حمله اوکړله ..دَ
غره په لمن (کوه دامن)کښے اُتمانخېل قوم په مشهور کلې پړانګ غار ئے چپاوُ اوکړه له
هغه ځايې پرې اتمانخېلو ځوانانو حمله وکړه چې څو ورځې پر له پسې جنګ اوشه چې په
دغه کې انګريز د توپونو ډزي په اتمانخېلو شروع کړې وې. د پړانګ غار په جګړه کې انګريز ته هوم کره نقصان وشه. چې ټوټل پکې ۱۸ کسان مړه او زخميان شه .
مخکې انکريز وايې چې د پړانک غار اتمانخيلو علاقه ډيره سخته
وه چې لوړ لوړ غرونه وو .
.. دَ فرنګی فوځ په کلی ورغے وران
ئے کړ..نور دَ غره درو ته دَ ڼوتلو تاب ئے نه لېدو واپس شه. دغه لښکر کې د ټوټۍ
اتمانخېل هوم مدد کړي وو د اجون خان او هغه د پلار حميدخان
.
انکريز په ابازے نومی کلی ورغلل داکلے دَ درېائے پنجکوړه په
غاړه دَ مهمند اودَ اوتمانخېل برېد او دَ هشنغر په بره سر دی..دلته ئے قلا جوړه
کړه . چه دَ اوتمانخېلو ا و مهمندو دَ حملونه دَ هشنغر د علاقے حفاظت اوکړلے شې
لکه چه مخکښې ورته اشاره شوے ده کښے ده (روانی) قبېلے خلق په دغه ورځو کښے په
ګنډهېری کلی باندے پراته وو..دَ فرنګی فوځ چه دَ پړانګ غار دَ جنګ نه رآوګر ځېد په
ګنډېری ئے حمله اوکړه او کلے ئے وران کړله ..او دئے قام مشران ئے اونېول لږے ورځے
پس دَ رووانی قبېلے مشران راغلل..معافی ئے اوغوښته درخوست ئے منظور نه شه .. البته
کرنل مېکسن چه په دغه ورځو کے کښے دَ پېښور کمشنر وو هغه ترېنه ېوه اقرار نامه
وغسته ..چه دَ انګرېزانو او قبائلو دَ دغے اقرار نامے مطابق دَ روانی قبېلے خلقو
کډے دَ ګنډېری نه اوچتے شوے او دَ جلاله (صلع مردان)په مېره ئے دېره اونېوله
...جلاله ته درانی قوم اتېا ګنډېری نه راغلے وے
په دوې کښے ېوه کورېنئ دَ پېرانو خاندان وه چه دَ
حضرت اخوند محمد قنداهاری کاکړ دَ ځوئ محمد صالح المعروف په
پېر صالح اولاد دے ..دَ پېر صالېح زېارت په طورو مردان کښے ..دَ کورېنئ دَ روانی
قوم ستانه دار دی او په دی غزا کښے دَ پېرانو دَ دے کورېنئ مشرانو ښه مردانه
بهادرې کړے وو..دَ روانی قوم سره ېوه بله کوېنئ چه ګنډېری نه جلاله ته په کډه
راغلے وه هغه دَ اخوند زادګانو کورېنئ وه چه حضرت مېان صاحب محمد عمر دَ څمکنو دَ
مشهور مرېد اخوند صوفئ عبدرحمان دَ دوه ځامنو اخوند زاده محمد صدېق او اخوند محمد
رفېق اولاد دے ..دَ اخوندزادګانو په دے کورېنئ کښے اخوند فقېر شاه دَ ناوی ډهنډ او
پړانګ غار په غزا کښے شامل وو..اوبېا چه انګرېزانو ګنډېرے کلے وران کړ .. نو دَ
روانی قام دَ غازېانو سره جلاله ته راغلې وو
..
کله چې پړانک غار يا لمن اتمانخېل کلي وران کړي شه اجون خان
لالپوی ته جلال اباد ته کابل ته لاړو. او واپس اتمانخېلو ته په کال ۱۷۵۷ کې راغو چې يو ځل بيا يې د اتمانخېلو د وطن نه د بريد پيل
کولي اراده ولرله
.
۱۸۶۶.
په کال ۱۸۴۹ کې چې د کرنل براډشاو په مشرۍ کې د مردان په اتمانخېلو کوم
فوځې اپريشن شوې وو او اتمانخېلو پکې مبارزې کړې وې. او په کال ۱۹۵۵ کې يې پرې ۲۰۰ روپۍ جرمانه لږولې وه او کلي يې وران کړي شوي وو. دغه ځاۍ
به اتمانخېلو د انګريزانو او هيندوانو سامان لوټ کوو. خو دغه اتمانخېل واپس خپل
کلي په هغه زوړ ځايونو اباد کړي وو.
.
د کال ۱۸۴۳ د انګريز سره د امبيله په جګړه کې د اتمانخېلو ځوانان د انګريز په زد
بونير ته تللي وو کوم کلې چې د اتمانخېلو په مردان سيمه کې د ملاکنډ په سنګ پراته
دي. هغه کلي چې مياه خان سنګاوو پيپل برمول خرکۍ دي. دغه کې ميچر جيمز اويل چې دوی
اتمانخېلو باندې سخت کاوايې وکړۍ چې په امبيله په جنګ کې يې ولې زمونږ په زد
ودريدلې.
.
په مارچ ۱۸۶۴ کې يې پرې ۲۵۰۰ جرمانه ولږوله خو انکريز وايې چې دغه ملکان د يو بل څخه
لرې لرې ولاړ وو چې داسې معلوميده چې دوی په خپل منځ کې څه ټسل لري. خو وجه دغه
جرمانه وه. مخکې انګريز وايې چې دغه جرمانه دغه کې جرمانه د ملکانو سخه ادا شوه. .
چې کله واپس وطن ته لاړه دغه مشران د دوی په منځ کې اختلاف
پيدا شه. دغه کې څه ملکان خپل ځايونه بدل کړه چې باز ګل ملک کوهی ته لاړو او سمت
ملک د کوهی نه برمول کلی ته په کډه شه. همدغه اختلاف بيا د پيپل کلي او مياه خان
تر منځ وغځېدله او له يوه لوري څخه بل لوري ته د کورينو منتقلې وشوه. او په دي
توګه د کوهي او پيپل دوه کلي په ميدان په مځکه پراته وو چې مخامخ ورته د برمول
مياه خان او سنګاو وو.
د جولاۍ ۱۸۶۴ کې کې اسسټټ کمشنر له انګريز خوا اطلاع وشوه چې دغه يو طرف
ته دوه کلي او بل طرف ته دری کلي په خپل منځ کې دښمنی راوانه ده.
.
په ۲۱
اګست د کوهي او برمول په منځ کې جنګ اوشه چې له ډواړه غاړې اتمانخېلو څخه وژنې
وشوي او څه پکې زخميان شه. دغه جنګ څه وخته پوری بار بار وشه چې په خپل منځ کې په
امن پاتې نه شه.
.
په کال ۱۸۶۵ کې په دوی جرمانه ولږيدله او څه ملکان يې ونيولي شه. خو
دغه نه پس انګرير خپل فوځ تيار کړو چې د سنګاو او برمول کلي تباه کړي.
.
د کال ۱۸۶۶ په ۷ مه جنورۍ د پښيور څخه
د انګريز فوځيان راوتلل مردان ته او بله فوځې دسته له پينډۍ څخه راوتله او بله د
ايبټ اباد څخه چې په نوښار کې د بريګيډئر جنرال ډنسفارډ او د پوليټيکل افسر کرنل
بيچلر په مشرۍ کې جمع شه. دغه فوځ په بله ورځ مردان طرف ته راغي. .
په ۱۹ مه
نېټه دغه فوځ مياه خان طرف ته لاړو چې نيم فوځ يې پريخودو چې دغه کلي وران کړي
باقې فوځ يې د سنګاوو په لوري بوتلو چې سنګاوو کلي يې هوم وران کړو دغه کې دغه کلي
وسوځولۍ شه. دغه کلي پلۍ د خان په وړاندې تبا شه. .
يوازې د اتمانخېلو د مشران چې د شيرخانه او زومندۍ په دې
يره وو چې زمونږ کلي به وسوزلۍ شې. په بله ورځ فوځ له ميان خان څخه لاړو چې باراون
راخکې شوې وو. خو دغه کلي وران نه کړي شه په دغه کلي باندې د دوه کالو لپاره
جرمانه ولږيدله. برمول کلي تبا شه. ديولونه يې په هاتيانو ونړيدل
.
په ۲۲ مه
نېټه کمشنر د پلۍ له خانانو سره سيټلمنټ وکړو
۱۸۷۸.
د کال ۱۸۷۶ د دسمبر ۹مه نېټه د سوات په
نهری کينال باندې ۱۰۰
تعداد کې اتمانخېل ځوانان راغله د مياں روکندين په مشرۍ کې او حمله يې وکړه چې هغه
له کبله دغه حمله کې له انګريز له خوا وژنې وشوې او له کيمپ هغه ځايه وران کړي شه
او له هغه ځايه اتمانخېل ځوانانو مال هوم په خپل لاس کې وغستلو. او له هغه ځاۍ
اتمانخېل واپس خپل وطن ته راوختل غرو ته. دغه د اتمانخېلو ټولنه د امبار او پړانګ
غار د بوټ کور څانکې سره تعلق لرلو.
.
د کال ۱۸۷۸ کې له انکريز حکومت له خوا غوښتنه وشوا چې دغه د سپری کلي باندی فوځی
کاروايې وکړي. سپری هغه کلي کوم کې چې مياں روکندين اوسيدو. او حکم وکړي شه چې دغه
سړی ونيولی شې. دغه کلي د انګريز د واک لاندي د غلاقې سره په سنګ وو. دغه فوځې
کاروايې داسې پلان شوه چې خبر چاته هوم ونشې. چې فوځ په پټه لاړ شې او خپل کار
وکړي.
.
په کال ۱۸۷۸ فرورۍ په ۱۴ مه نېټه يو فوځې دسته چې له کارفس افق ګائډ له څخه وه. د مردان د-سيمنې نه
دغه دسته راوانه شوه چې په اسونو سوارا وو چې هر انګريز فوځې سره د ۶۰ کارتوس مرمۍ وو. د دغه انګريز ټولنې مشری کيپټن ويګرام
بيټې کوله چې ورسره کيپټن کاواګناری هوم وو چې پوليټيکل کمشنر پښيور وو .
په هغه لار يې نيولې وه کومه لار چې د ابازۍ او د تنکې خاص
غټ سړک دۍ. چې په لګه فصله تنګې کلي ته نيږدې شه. په شمالی طرف يې د غرو نه
واوړيدل او د سوات کينال له کرښې څخه تيرودو ورسته ۲ ميله لرې د ابازۍ څخه او هلته ښکته شول اسونه يې د شپيته
کسانو په واک کې پاتې کړو چې ابازۍ قعله ته يې بوزۍ. باقې فوځ پيدل راوان شه. له
هغه وريسته د په يو تنګه لار انګريز فوځ کوټل سپری ته ورسيدل. دغه ځاۍ څلور سحت
راورسيدل. دغه وخت سپو غپل شروع کړه چې مونږ وګڼل چې د سهر انظار وکړو. خو د
معلوماتو څخه پوليټکل افسر اويل چې مياه رکندين به په جمات کې وي يا به د کور په
برج کې به وي دا ځايې د کلي منځ وو
.
سهر چې رڼا ولږيده انګريز حمله وکړه او فوځيان د کلې په
جمات ورغلل او جمات يې په خپل قبضه کې راوستو. عغه کې د مياه رکندين کور برج ته
ورغلل چې هغه کې هيڅ څوک نه وو. دغه کې انګريز ته خبر وشه چې مياه رکندين د جمات
په شا په يو کور کې پنا هغستې هغه ځاۍ فوځ وپس شه چې خلکو ته يې اويل چې اصلحه
ټوپکې مونږ ته حواله کړۍ ګنۍ د چتونه به درته وسيزو. دغه وخت جګړه وينخته له
انګريز او د اتمانخېلو. په دغه کې دفوځ له خواه يو کس د مياه رکندين وراره اويشو
او بل يې زخمې کړو په کور. او دغه کې د فوځ له خوا مياں رکندين ته اويله شو چې
وصله ګزار کړه. لګ سحت پس بل يو سړي په دغه کې له فوځ له خواه ويشتلې شه چې مياه
رکندين شهيد کړي شه ځکه چې انګريز ډير په چال رنووتې وو يو خواه دغه کلي واله نا
خبره وو بل د انګريز طاقت زيات وو چې هغه له کبله په کور کې ورته څو کسان اويشلې
شه. دغه کې د پاسه غر نه ځوانانو په انګريز فوځ ډزي شروع کړې او فوځېان يې نشانه
کړل دغه ننګيالو ځوانانو د مشرق په وچت غره پوزيشن اغستۍ وو. چې سخت جنګ اوشه.
انګريز وايې چې دغه ځوانان نه څه خلک اويشتو شه. له انکريز له خواه هوم اويشتې شه
چې زياتره پکې زخمان شو
.
دغه کې فوځ واپس ابازۍ قعله ته لاړه
له هغه وريسه په اتمانخېلو د انګريز له خواه ۱۰۰۰ زر روپۍ جرمانه ولګيده
دغه کې د اتمانخېلو څانګې زيرکو او پخۍ کلو انکار وکړو او
جرګه هوم ماته شوه
۱۸۸۲.
په کال ۱۸۸۲ کې د سپرې کلې ځوانانو په يوريا ځل بيا بريد کړي وو چې مال لوټ کړې شوي
وو. او له هغه پس په دوی په دسمبر په مياشت کې له انګريز له خواه جرمانه ولږيده چې
دغه جرمانه ۳۰۰ روپۍ وه,
۱۸۹۵.
ه کال ۱۸۹۵ مه نېټه کې چې انګريز د دير په لورې چترال تللو. اتمانخېل د انګريز خلاف
مبارزه کړې وه چې اتمانخېلو نه غوښتل چې انګريز بره چترال ته لاړ شې. دغه کې
اتمانخېل وو چې زياتره پکې د اتمانخېلو شموزۍ څانګه وه. مخکې انګريز وايې چې
اتمانخېلو د تالاش دير نه تر سدو دير پورې زمونږ په فوځ او په فوځې سامان ډزې کړې
وې. او خاص کر د دغه کال د اپريل په مياشت په ۱۳ مه او ۱۷ نېټه باندې.
انګريز ليکې چې په اپريل ۱۱مه نېټه مونږ د شګو کس په لار حرکت کوو چې دغه ورځ مونږ ته
سخت پريشانی شوی وه په تللو کې. وايې چې مخکې مونږ شګوکس نه سدو او خونګی طرف ته
تلو له سيند له پوره غاړه کوم خواه چې ظلم نومی ځاۍ دی د هغه ځاۍ اتمانخېلو
ځوانانو ډزی په مونږ وکړې چې مونږ يې بی ځايه کړو. مخکې وايې چې ليپټنټ کاکريل دغه
ورځ د پل لاپاره ځاۍ کتلو چې فوځ ته اسانتيا شې چې له دغه کبله ځمونږ کار پوره نه
شه.
په ۱۳ او ۱۴ نېټه په شپه اتمانخېلو په انګريز بريد وکړو چې ډير زيان يې
ورته ورسو او اتمانخېلو ډير په ننګ او غيرت باندې د انګريز خلاف جنګ اوکه. چې له
انګريز له خواه ۲ فوځيان افسران او ۳ عام فوځيان اوژلی شه. چې دغه فوځيان کې ليپټنټ کرنل بيټي
هوم شامل وو. د انګريز د فوځ څخه ۲۱ فوځيان زخميان شه. دغه کې د اتمانخېلو ځوانانو څخه هوم شهيدان شوي وو چې
ډير پکې زخميان شوي وو.
۱۸۹۷.
په کال ۱۸۹۷ کې اتنانخېلو د انګريز د ملاکنډ په پوسټ حمله ور شوي وو.
چې زياتره پکې دپړانک غار يا لمن اتمانخېل او شموزۍ اتمانخېل وو. ډير اتمانخېل د
مومندو سره هوم ميلاو شوي وو د هډا مولا په مشرۍ کې چې په شنکرګړ کې حمله کړي وه.
او د شبقدر په جنګ کې يې پو حصه هغستې وه. دغه وخت شموزۍ اتمانخېل هوم د ملاکنډ
چکدري په حملو کې حصه هغستې وه او پس کې اتمانخېلو کوشش وکړو چې د پانجکوړی د سيند
پل ونيسې او د انګريز د باجوړ په تللو يې سخت مخالفت لرلو. خو په دغه کې د انګريز
فوځ د جنرال ميکليجان په مشرۍ کې چې يو بريګيډ فوځ وو په دغه پل باندې ورسيدو. دغه
نه پس جنرال بينډن بلډ ګوسم کلي ته راغې چې اتمانخېل دغه وخت جرګه وکړه چې مونږ به
په امن اوسېږو. خو دغه جرګه کې له انګريز له خواه وصله وغښتلۍ شوه چې څه لګې ټوپکې
ورکړې شوي خو زياتو اتمانخېلو وصله ورنکړه. خو دغه کې جنرال سر بينډن بلډ د باجوړ په
تلو بوخت وو چې خپل تلل يې جارې وساتل. دغه نه پس ۱۰۰ شمير کې شموزۍ اتمانخېلو د ماموندو سره شامل شه چې په
جنرال جافریز په کيمپ حمله وکړې. دغه کې د بوټ کور يا بوټ خېل اتمانخېل هوم چې په
دغه وخت کې د انګريز له طرفه څه خاص جګړه ونه شوه. دغه کې سامان د ماندل اتمانخېلو
د مرخڼۍ څخه هغستې شوي وو چې دغه کلي واله د سوات په جګړه کې هوم شامل وو.
.
په ۲۷
جولايۍ باندې اتمانخېلو او سواتيانو سره په ګډه د کوتل په فوځې کيمپ حمله ور شوې
وو چې او انګريز وايې چې سړي په سوات سيند اوړي او له نور لښکر سره يو کيږې. مخکې
انګريز ليکی چې په دغه ورځ جنګ پوره ورځ راوان وو چې مونږ ته مشوره راکړې شوه چې
دغه کيمپ پريخودلی شې کوم خواه چې د انګريز د فوځ ۳۱ پنجاب ايفينټري پرته وه. ځکه چې دغه د ملاکنډ د کوتل پوسټ
لپاره ضروری وه چې په شمالی پوسټ باندې د لښکر له خواه غټی حملې شروع وي او دغه
کيمپ کې فوځيان محفوظ نه وو چې ځان يې د لښمر څخه بچ پاتې کړۍ وو. دغه وخت کې د
مردان د سيمې نه نور فوځ راورسيده. او لښکر کې اتمانخېل نور هوم په لوۍ تعداد کې
شامل مړي شه. مخکې ليکې چې دغه مسلسل حملې د د لښکر له خواه د اګست ۲ مه نېټه پوری ورسيدله. په دغه جګړه کې د اتمانخېلو ملک
ميورو اتمانخېل شهيد کړي شه چې له اتمانخېلو له خواه يې مشري کوله په دغه حملوں
کې. مخکې ليکې چې په دغه جګړه کې د عمره خان رور زين الله هوم موجود وو چې پس کې د
هغه اس په زخمې حلات کې موندلی شوې وو. په لښکر کې شهباز خان د هشنغر اتمانزو سره
د ۱۲۰ ځوانانو شامل
شوي وو. مخکې انګريز وايې چې په لښکر کې زيات ځوانان د اتمانخېلو د کوهي- مياه
خان- سنګاوو- کلو نه هوم شامل شوي وو. مخکې انګريز ريپورټ کوي چې په دغه مسلسل
حملوں کې زمونږ فوځيان ډير سخت ستړې شوې وو. د لښکر له خواه ځکه چې دغه د پښتنو
ځوانانو لښکر په ډير جزبه او په ډير حمت سره چنکيدل د انګريز په زد. په دغه جنګ کې
د اتمانخېلو د اتمانخېلو د اصېلو نه واخله تر شموزو پورې په پوره ډول اتمانخېلو شرکت
کړې وو چې د خوا او شا نور پښتانه قبيلو پکې هوم په يو لښکر کې جنکيډلې وو چې دغه
کې د سواتی - ادينزی- د تالاش خلک - باجوړی - د ميدان او جندول خلک - دوشخېل. چې
دغه جګړه کې د پښتنو لښکر له خوه په چګدره باندې ۵۰۰ سوا خوا او شاه شهيدان شوې وو. بل خواه وايې چې په چګدرې
په غزا کې ۳۰۰۰ شهيدان د پښتنو
د لښکر له خواه شوې وو.
.
د دير ليوی هوم څه مليشه په لښکر کې شامله شوې وه
.
په ۲۹
جولائی انګريز د چکدری نه ريپورټ کوي چې مياه ګل لښکر کې شامل شوي چې دغه لښکر کې
منکی مولا - اتمانخېل - بونيروال دی او وايې چې په دي وخت کې زمونږ خلاف اتنانخېل
-رنيزۍ- دوشخېل او څه پکې سواتی هوم شامل دی. .
په ۴ مه
اګست په نېټه انګريز ډين ريپورټ کوي چې په چکدره او ملاکنډ کې چې کوم لښکر دۍ هغه
کې اتمانخېل باجوړی سواتی راڼيزی او دشخېل شامل دی چې په ملاکنډ باندې د لښکر
تعداد شل زره دی او په چکدره کې اته زره دي. مخکې انګريز وايې چې په دغه چکدرې په
جګړه کې د دير ليوی هوم حصه هغستې وه خو د دوی جعمدار زموتږ له پاره وژلې شوی دی
په دغه جګړه کې.
.
اڅر افغانې صېب څه داسې ليکې چې په ١٨٩٨ کښې هر کله چه په
ټولو قبائيلى علاقو باندې انګریزانو فوځونه ورواچول. جنګ ئې تود کړ. په ملاکنډ يې
هم حمله اوکړه. سزتور فقير غزا له راغے. د اتمان خيلو نمر ختيزه علاقه د ملاکنډ
ايجنسۍ د سم رانړى زئ او سوات رانړى زئسره په پوله پرته ده نو په اتمان خيلو کښې
هم حرکت پيدا شه. د ملاکنډ په جنګ کښې يې د سوات. دير. باجوړ. مهمند د غازيانو سره
پوره امداد اوکړ. ځوانمروى يې ښکاره کړه بهادرى ئې اوکړه. کفار ئې اووهل د دغه جوم
په بنا د ١٨٩٨ په اخر کښې د کرنل ريډ په کمان کښې په اتمان خيلو باندې انګریزانو
فوځونه حمله اوکړه دا حمله په دوه غاړے وه. يوه حصه فوځد سوات سيند په غاړه په
قلنګئ دره باندې راواوخت اګره. ټوټئ. کوټ. مينه طرف ته را تاو شه. او بله حصه لښکر
د درګئ نه په آوره کښد اتمان خيلو د غرونو نه په جنوبي لمنو کښې په ناوےډنډ. سپرى.
بوچه. او پړانګ غار حمله اوکړه. د ناوے ډنډ قلا چه به ١٨٥٢ کښې نه وه وهلے شوې هغه
ئې په دے جنګ کښې ورانه کړه. ځکه چه زيات غازيان هلته په اګره اوټوټئ کښې په جنګ
کښې ګير وو. ډ پړانګ غار اوسپرى ابادى ورانے شولے.
مخکې انکريز وايې چې دغه وخت د مرخڼۍ په پيښه کې اتمانخېل
په امن وو چې فوځ په باجوړ کې لا ميشته شوې وو. دغه وخت د جنرال جيفريز جنرال
جافريز په مشرۍ کې اراده وکړه چې په انزرګۍ دغه فوځ اتمانخېلو ته نوتلو خو فوځ له
په باقی باجوړ کې ضرورت وو چې هغه له کبله دغه د اتمانخېلو خلاف جنګ پاتې شه. خو
انګريز له خواه اتمانخېلو ته دا وړانديز پيش کړي شه چې تاسو ټول تسليم شۍ. .
په نومبر ۲۲ نېټه ابازۍ ته وليږلې شه د ليپټنټ کرنل مونټانارو په مشرۍ کې چې د پړاګ
غار د اتمانخېلو سره معمله وکړي. په ۲۳ مه نېټه د کرنل ريډ په مشرۍ کې نور فوځ هريان کوټ ملاکنډ
ته وليږل شه چې د بر ټوټۍ لاندې دغه علاقه پرته ده. بله ورځ د انګريز فوځ کوټ د
اتمانخېلو کلي ته ورسيدل چې دغه ځاۍ د کوټ اګری بر ټوټۍ او د خانوړی د اتمانخېلو د
ملاکانو سره يې جرګه وکه.
.
په دغه جرګه کې څه غوښتنی وشوې له انګريز له خوا په ډې کې
اتمانخېلو ۳۰۰ ټوپکه انګريز ته
حواله کول هوم شامل وي. دغه نه پس انزرګۍ ته لاړه چې په غره په سر اتمانخېل وو خو
دغه وخت له جرګې کبله هيڅ قسم تاسدم ونه شه. دغه کې په اګره کې د اتمانخېلو څخه
وصله غونډه شوه چې کوم په جرګه کې ده وصلې خبره شوي وه. .
په دسمبر ۱ مه کې انکريز فوځ بر ټوتۍ ته لاړو او له هغه ځاۍ واپس کوټ ته راغلو. په
خانوړۍ کې ګجر خان انکار کړی وو د وصلې له ورکولو څخه نو له هغه کور فوځيانو وران
کړو.
.
په دسمبر ۴ مه نېټه فوځ له هغه ځاۍ واپس په هريان کوټ او هيرو شاه باندې خکته لاړل.
او کوم جرګه شرط چې وو هغه کامياب شه.
.
په دسمبر ۲۷ مه نېټه د پړانګ غار اتمانخېلو جرګه جوړه شوا په ګنډيرې کلي کې چې هغه
جرګه کې په اتمانخېلو ۲۰۰۰ روپۍ جرمانه او څه اصله انګريز فوځ ته حواله کول وو.
.
په دسمبر ۴ مه نېټه د پړانک غار يا لمن اتمانخېلو باقې شرطونه ته تيار شه خو د وصله
ورکولو څخه يې انکار وکړو. خو دغه کې په هغه اتمانخېلو چرمانه ولږيدله کومو چې
فرنګې فوځ ته سخت نقصان رسولۍ وو
کال ۱۹۰۸
او اتمانخېل .
د کال ۱۹۰۸ کې حالات داسې جوړ شه چې پښتنو د خپلواکۍ په غرض خپلي هلې ځلې کولي چې
انګريز د دي خلکو له زورولو لپاره وخت په وخت بهانه غوختله چې دا خلک وځپۍ. دغه
رنګه د کال ۱۹۰۸ قيصه ده چې په
شاه يې ډير اواميل وو. دغه وخت د مومندو سره په ګډه د اتمانخېلو هلې ځلې شوې دې او
د انګريز په خلاف يې ميړنې خولي دي.
.
په ۱۹۰۶ کې د امبار اتمانخېلو او د مومندو حليمزو او ترکزو د روحيې له مخې بې
باوري لا پسې زياته شوه. چې په کال ۱۹۰۶ په شبقدر کې د بریدونو لړۍ پیل شوه، په دغه کې د کوډه خېل
بائزۍ د محاصيل په مشرۍ کې وو د امبار اتمانخېل د ميرباز اتمانخېل او د حکيم په
مشرۍ کې وو.
اتمانخېلو د ګومبټۍ ملک ميرباز خان چې د ۱۹۰۸ کال په جګړه کې ټپې شوی او وروسته يې د انکريز له خواه
دغه بريدونه اول واری په جوګينۍ ۲۱ مارچ کې وشه چې دغه کې مومند وو. دويم ډير غټ بريد په ۹ اپريل په تنګی ابازۍ کې وکړي شه چې پکې له انکريز له خواه
کور وران شوی وو
.
په کال ۱۹۰۴ کې تنګې د ابازۍ سره نږدې بريد وکړې شه چې له انکريز له خواه څلور سړی پکې
اوژلی شه او يو کانټيبل پکې زخمی شه. او د دغه لښکر له خواه د ۳۰۰۰۰ روپو ماليت سامان لوټ کړی شه. چې په دغه بريد کې د امبار
اتمانخېل او کوډاخېل خېل بائزۍ مومند وو .
د دې بریدونو بریالیتوب د شکرګړ او د هغه په ګاونډ کې د هندوانو په منځ کې یو څه ویره رامینځته کړه او د دوی تر مینځ داسې
اوازې راپورته شوې چې د پولې هغه غاړي یو لښکر راټولیږي.
.
انګريز مخکې وايې چې مومند له خواه د څه کولو توقو ځمونږ نه
وه لښکر خپلو کورونو ته لاړو خو په ۳ مارچ ۱۹۰۷ کې په شنکرګړ په کلی بريد وکړي شه. د مومندو په منځ کې د دی خبر سره د
لښکر ځواک زيات شه. دوه سکوارډن ۲۱مه کيولري ته ارډر وکړی شه چې له نوښار څخه د مومندو سرحد ته ولاړ شي. دوی
د لښکر له ویشلو څخه څو ورځې مخکې د مارچ په څلورمه شبقدر ته ورسیدل خو د دوی له
رسیدو لږ وروسته داسې ښکاریده چې بحران له منځه تللی وو
.
مخکې انکريز وايې چې په حقيقت کې ستونزه په هيڅ ډول نه وه
ختمه شوي. اکسر برخه د لښکر خپلو کورونو ته تللې وو خو په دي کې څه لښکر چې نه يې
غوغتل چې واپس خپلو کليو ته ستانه شي. دغه لښکر چې د محاصيل - ميرباز اتمانخېل -
او حاکيم په مشرۍ کې يوزاۍ شوي وو. .دې ډلې د سوات او کابل سیندونو تر منځ د ځمکې
پر سر د داوبا د بریدونو د پیل لپاره د وټکاکلو
.
انکريز مخکې ليکی چې دوی په پرله پسې توګه درې ځلې شبقدر ته
څېلمه د هندوانو دوکانونه لوټ کړل. د انګرېزانو د لاس لاندې له خاورې لومړۍ بريد د
مارچ په ۲۴ مارچ هغه مهال وشوه،
د مروزۍ کلی چې شنکرګړ په شمال ختیځ ته په شپږ کیلومترۍ پروت دي. دغه کلی باندې
بريد شوي وو چې دوه هندوان پکې ووژل شول او ډېر مالونه یې له ځانه سره یوړل
.
یوه ورځ وروسته د میرزاده کلی چې له مروزي څخه دوه میله
لیرې. هوم دغه رنکه پرې بريد وکړۍ شه. خو په دغه لښکر د واپسۍ په لاره عسا خان او
غلام خان د ډاګ حمله وکړه چې دغه عيسا خان او غلام خان هميشه د انګريز له خواه
ملکری وو. دغه یوه جګړه چې لښکر په کې ډېر سخت وځپل شو. او دغه لښکر د دغه حملې له
کبله اخوا شه. .د مارچ په ۳۰مه
کې لږ وخت وروسته، دې لښکر خپل دریم زوروره بريد ترسره کړو. له شبقدر نه نهه
کیلومتره سویل ختیځ ته په یوه کلي چليکار کې د هندوانو دوکانونه لوټ شول او لښکری
ډله د غنیمت په نیولو سره وپس شه
.
مخکې ليکې چې په مجموعی ډول د شبقدر او ابازۍ د انکريزی
فوځی پوسټ مظبوط کړي شه چې دغه فوځ په علاقه کې ګشت لپاره ازاد وګرزی دغه يې په ۱ اپريل وکړه.
مخکې چې لښکر ته د فوځی ځواکونو د زياتوالی علم وشه .د کوډا
خېلو او د امبار اتمانخېلو چې ډېری لښکر یې په یوه وخت کې چمتو کړي وو. خپلو
ګاونډیانو ته یې د مرستې لپاره غږ وکړو چې د انکريز فوځ که د دوي سيمو ته ننوځي.
محاصېل د کوډا خېل مومند اول واری د ميټۍ موسا خېل ته درخواست وکړو خو الته د غيرت
خان اڅر رسوخ زيات وو او دغه ملک د انکريز حکونت سره په ملکرتيا وو. نه د دغه وجې
د ملاتړ ډېرې کمې ژمنې یې تر لاسه کړې. دغه وخت ميرباز اتمانخېل همدې حال کې هڅه
کوله چې په امبار اتمانخېلو او شاوخوا سیمو کې لښکر جوړ کړي او په غولام خان حمله
وکړې کله چې ديو بريد کوو په ميرزاډير کلې او دغه بريد نه پس غلام خان په دې په
لښکر حمله ور شوې وو بلکې لار يې ورته نيولی وه. خو په دي کې دوي لږه کاميابی
ومنته. خو په دي مهال يې د افغان د مليانو څخه مدد وغوښتو چې دا ځل يې کاميابی
ترلاڅه کړه . دوه نومونه چې مولا صوفی صاحب د بټيکوټ او حضرت صاحب د بوټخاک نو دغه
وخت په ننګراهار کې د جهاد لپاره اوازونه اوچت شه. قبایلو سمدستي د خپلو معیارونو
په لور روان شول او په څو ورځو کې د خلکو ډلي وو چې ډیر پکې افغان خاصداران وو د
افغان خاورې څخه بوهای ډاګ او کمالي ته راوتلي .
د اپرېل په دولسمه نېټه حضرت صاحب پخپله کوده خېل مومند ته
ورسېد او د صوفي صاحب زوی د خپل پلار په نمائندګۍ حاضر شو. څوک ناروغه وو. دلته
دوی د هزارناو مشهور شاکر سره د پام وړ ملکري سره یوځای شول پداسې حال کې چې
محاصيل چې په وروستي برید کې د خپلې ونډې په بدل کې د کوډا خیل د جرمانې د ورکولو
په حال کې و، یو ځل بیا زړورتیا وښوده او په تيزۍ سره د لښکر سره یوځای شول .
اپرېل په ۱۷ دغه غونډه دومره پراخه شوه چې سکوارډن کيوو یو کمان، او ۲ توپ او ۵۵۰ پیادل فوځ د ليپټنټ کرنل فين لپاره وليږل شول او جنرال سر
جیمز ویلکاک پخپله پېښور ته لاړ چې د نور ځواکونو بندوبست وکړي. د مچني قلعه د
انګريز د ۵۰ په اسونو ناست
فوځيانو او ۱۰۰ پیاده فوځيانو
له خوا ونیول شوه او د مټا او ابازي تر منځ په ګړۍ صدر کې پوسټ جوړ کړی شوه
.
په همدې حال کې لښکر د انګرېزانو په لاس کې چې کومه خاورې
وه په هغه لور حرکت پیل کړی وو او په ۱۷ مه د کندهار په دره کې وو. په اتلسمه نېټه اصلي لښکر په
کمالي کې و او دلته حضرت صاحب په بله ورځ د غلام خان د کلی د ورانولو اعلان وکړو .
د اپرېل په ۱۹مه د دوی پرمختګ په دوو لارو د پر مخ روان و چې یوه ته یې د پنډيالۍ دره کې
د ډاګ له منځه وړل او بله یې د حضرت صاحب تر واک لاندې د پنډیالي چې پخوا یې د ګوډ
ملا- شاکر - محاصيل کوډا خېل مومند او میرباز اتمانخېل د ګاګ سوځول ترتیب کړی و. په ۱۹ مه دوي بیا د برجینا پاس ته لاړل چې چې دوی د شپه هغه خوا
تیرا کړه
.
غلام خان د لښکر په راټولیدو کې هڅه وکړه چې عیسی خېل او
برهان خېل د خپل هدف لپاره وګټي خو دغو دوو قبیلو د دومره لویو ستونزو په مقابل کې
له هغه سره مرسته ونه کړه. بیا یې خپل ورور ولیږل چې له انګريز فوځ څخه د مرستې
غوښتنه وکړي، خو له هغه سره مرسته کول ناسم وګڼل شوله او په همدې اساس یې د ځاۍ د
پيښودو پریکړه وکړه. هغه په حرکت کې له خپلې
کورنۍ سره ابازي ته وتښتېدو. او الته هغه ته د خپلې کورنۍ د استوګنې لپاره د قعله یوه
برخه وړاندیز شوې وه، مګر د ځای په اړه د یو څه اختلاف له امله هغه پریکړه وکړه چې
نږدې په یوه کلی کې پاتې شي
.
مخکې انګريز ليکې چې د همدې ورځې په ماښام د مټا په لویدیځ
کې زموږ د پولې باندې د پينډيالۍ د لښکر ډزي وشوې چې بيا خبر ميلو شه چې په ګړی
صدر باندې د شپی حمله کيدونکې ده د لښکر له خواه. دغه وخت ليپټنټ کرنل فين د ګړی
صدر فوځ د اوتللو حکم وکړو چې تاسو د دغه پوسټ څخه راوځۍ او مټی پوسټ کې يوځاۍ شۍ.
خو دغه وخت تياره شوه او دغه فوځيان لاه په لار وو چې ډزې پری وکړی شوي. دغه کې
انکريز وايې چې مونږ ته نقصان وکړي شه
.
د 1 ۱مه
رائل وارويکشائر ريجمنټ له خواه يو فوځی اوژلۍ شه
.
د ۱۵ مه
پنجاب له خواه يو فوځی زخمی کړی شه
.
د ۱۹مه
لانسر له خواه يو فوځي زخمی کړی شه
.
دغه انکريز فوځيان چې کله ورسيدل دغه وخت لښکر ځان نورو
ځايونو ته ورسوو .
دغه له کبله سر جيمز ويکيکس فيصله وکړه چې ۲ توپونه او ۱۳۰۰ فوځيان د بريګيډئر جنرال انډرسن په مشرۍ کې د پښيور نه له
شبقدر په طرف دغه فوځيان په شلم اپريل راروان شه. په دغه شپه باندې د مټه په پوسټ
باندې څه لږې ډزي وشولی له لښکر له طرفه. خو په ۲۱ اپريل د بادې يوريا ځل بيا د لښکر له خواه ډزې وکړې شوې چې
جنرل ويکاکک ارډر ورکړو خپل انکريز فوځيانو ته چې په توپ پرې ډزي وکړۍ دغه چې دري
ډزې وکړي شوي له هغه له کبله لښکر لږ وخت لپاره ځانونه محفوظ کړه.
دغه وخت د حليمزۍ مومند د جنرال ويلکاک سره جرګه وکړه او
اويل يې چې حضرت صيب او د صوفی صيب زوي دا وخت په غلنۍ مومندو کې دي. او له دغه پس
کې دغه جينرال دغه مشوره ورکړه چې دغه خلک دې جرګې ته حاضر شې
.
لاره کې دا ملکان ميلاو شه د دغه لښکر سره چې په شهباز کور
کې وو
.
په بیرته راستنیدو کې دوی د حضرت صاحب د غور خبر ورکړ چې
هغه به حکومت ته اعلان کړي. پدې کې باید داسې خبري شاملې وي
د ملاکنډ نه د وتلو
د غلام خان تسليمېدل
دغه فوځ لرې کول
خو دغه کامياب نه شه يو رنګه
.
دغه کې خبر هوم انکريز ته وشه چې مير صيب جان چې د کڼړ وو
هغه هوم لښکر سره شه په برجينه پاس کې. خو دغه کې جنرال ويکاک ته د شمله هيډکوارټر
نه حکم وشه چې مومند خلاف فوځی کاوايې وکړه. په دغه شپه لښکر له خوا د ټيلوپون تار
وشلولی شه او يو وړکې لښکر پرې ډزې وکړې خو انکريز ته پکې څه نقصان نه وو شوي. په
بله ورځ لښکر په بريد وکړې شه چې پکې د انکريز له خوا ۲ فوځيان اوژلی شه .
دغه نه پس مخکې ليکې چې په باجوړ کې هوم لښکر جوړيدل شروع
شوې دې. دغه کې انکريز فيصله وکړه چې مونږ له د لښکر باندې بريد کول پکار دي. دغه
کې بريګيډير جينرال انډرسن د ابازۍ له خواه وټاکلی شه چې برجينه پاس کوور کړي او
بل طرف کرنل اونوين ته امر وکړي شه چې شهباز کور مومند طرف په خپل لاس کړي. په بله
شپه بيا له لښکر د طرف نه بريد وکړي شه چې د انکريز له خواه پکې يو فوځې اوژلی شه.
په-دغه وخت د انکريز له خواه په ټول مومندو کې بدحال شه ټول خلک وځپولي شه
.
په دي جګړه کې د ټول مومند لښکر چې ۸۴۲۰ وو. چې دا جګړه په ټول مومند کې پيل شوي وه
.
د اتمانخېلو د امبار سيمې له طرفه ۱۰۰۰ اتمانخېل لښکر وو
. ۳۰۰۰ پکې د ننګراهار وو. ۲۰۰۰ زره صافيان
وو. او د کڼړ لښکر ۳۰۰۰ وو. دغه سره.
دغه د انکريز خلاف جګړه راوانه وه په مومندو کې چې دغه جګړه
په ټول موندو کې پوري شوه د صافو نه واخله تر اتمانخېلو پوری جګړه خپره شوه. چې
خلکو ډير په ميړنۍ سره جګړه وکړه خو له انکريز له خواه هوم کافی وزوريدل .
لکه اڅر افغانې صېب ليکې چې
(په
١٩٠٨ کښې د علاقه انبار اتمان خيل ښکته را پريوتل د پيښور په علاقه کښې ئې د فرنګي
په څوکو حملې شروع کړې. انګریزانو د کرنل آيس. ايچ. ګاډ فرے پوليټيکل ايجنټ ملاکنډ
په کمان کښې د غاړې په اتمان خيلو او پړانګ غار حمله اوکړه. ورپسې د اتمان خيلو
ناکه بندي ئې اوکړه.
.)
د مۍ د مياشت په ۲۰ مه نېټه نهقي د دوم غونډ په غونډ په رارسېدو سره جنرال
انډرسن د شمال په لورې وخوځېدو او غونډيې د (عمرا) کلي د دويزو - صافو او
اتمانخېلو د يوې ډلې د سختې مقابلې سره مخامخ شو کومورو چې د يوې غونډۍ په سر
مورچه نيولې او مخې ته يې يوه ژوره نالۍ وه. غازيان چې د ښۍ لورې د اووه پنځوسم
وسله وال کنډک ډ چپ لورې د سکهانو د دري پنځوسم کنډک او په منځ کې د اتم نمبر غرني
توپچي قواوو تر حملې لاندې راغلې وون- د خپل سنکر نه په شا شوو خو کله چې انکريز
لښکرې بيرته کلي ته ستنې شوې نو په دوی ورپسې راستانه او سخته جګړه يې وکړه.
انکريزان لښکرې اعتراف کوي چې که څه هم د دښمنانو (غازيانو) نه دوه سوه تنه مړه
شول خو دوی په ډېرې مړانۍ توريل په لاس خواه څه نوره جګړه کوله او کله به زمونږ
قواوو ته سل ګزه نږدې رانوتل. د شپې له خواه څه نوره جګړه هم وشوه خو کومه خاصه
نتيجه يې ورنه کړه .
په ۲۴ مۍ
کال ۱۹۰۵ باندې خبر ورکوی
مومند فيلډ فورس له خواه انډين سټيټ سيکريټری ته چې د کارغه پوسټ نه. چې پرون فوځی
بريکيډ د لارۍ نه شاتو خېل ته په وړوکې جړپ باندې منتقل شه. او مخکې وايې چې د
امبار اتمانخېل ډير سخته مورچه نيولی وه چې کم از کم ۲۰۰۰ اتمانخېل وو چې د ناوکۍ خلک پکې هوم وو. وس هغيو دغه ځاۍ نه منتشر
کړې شه چې د اتمانخېلو خواه پکې تر پينځه پنځوست وژنی شوی او وايې چې مونږ انکريز
فوځ ته هوم نقصان د وژنو په شکل کې شوي دي .
مخکې انګريز وايې چې مونږ د سهار ۹ بجو د ۲۲مه پنجاب له خواه له ۲
توپونه سره زوړ ځاۍ پريښودو ګومبتۍ ته لاړه او د ميرباز خان کور مو وران او ويچاړ
کړو. او بيا ۱۰ بجو کې فوځ کوټه طرف
لاړو
.
په ۱۲ بجو
کې زمونږ فوځ د غټ نور ځايۍ فوځ سره ميلاو شه. بيا فوځ د دانش کول په غاړه د ملا
کلي ته لاړو
.
د انګريز د رسمې اسنادو په وينا د مۍ مياشتې په ۲۳ نېټه د ازاد سرحد د قبايلو يوې دوه زره کسيزې قوې د امبار
د سيند ښۍ لورې ته انکريزي قواوو په مقابل کې ټينګې مورچلې نيولې وې او د دوی د
اووه پنځوسم وسله وال کنډک يو ويشتم او اتم نمبر غرنۍتوپچي قواوو سره يې جګړه وکړه
.
د مۍ د مياشتې په ۳۱ مه نېټه سره غزال هغه وخت پايې ته-ورسيده کله چې د سر جيمز
ويلکاک انکرېزي لښکرې په شا ټګ او ستنېدو ته مجبوره شوې. د انګريزې قواوو د روسنيو
شلو ورځو تلفات په لاندې ډول ښودل شويدې
:
انکرېزي قواوې ۵۲ مړه ۴۲
زخميان
هندي قواوې ۴۵ مړه ۱۷۲ زخميان
اڅر افهانی صېب ليکې چې
(ورپسې
په کال ١٩١١ کښې د علاقه غاړه اتمان خيل ترخپل منځه ورانه راغله او په هغه کښي ئې
د فرنګيانو علاقه تالا کړه. ورپسې په کال ١٩١٣ کښې د انبار اتمان خيلو او غاړه
اتمان خيل راکوز شوه د هشنغره کلى اتمان زئ ئې تالا کړه حوصله ئې زياته شوه تر
پيښور پورې د پوليس څوکئ به ئې تالا کولى. د اولنۍ جنګ عظيم ورځې ومى فرنګي په ځان
وو. غږ ئې نه شه کول. اخر د چى په جرګو مرکو په کال ١٩١٨ کښې هيله اتمان خيل قلار
شول. البته د غاړې اتمان خيل ئې درې زره روپئ جرمانه کړل. په نوم جرمانه وه ادا نه
شوه. په کال ١٩٢٣ کښې د غاړې اتمان خيلو او د مشرقي اتمان خيلو د علاقې سروے شروع
شوه. اتمان خيل راپورته شول خو څه لوئ جنګ ونه شه.
۱۹۰۹.
په کال ۱۹۰۹ کې اتمانخېلو د حکيم خان په مشرۍ چاسده کې بريد وکړو چې
هغه بريد کې يې هيندوان هوم وتختول. چې بيا هغه هندوان اتمانخېلو پريخودل.
۱۹۱۰.
په کال ۱۹۱۰ جنوری ۳مه نېټه باندې د امبار اتمانخېلو د انګريز سره جرګه وکړه په پيښور کې چې
مونږ اتمانخېل به د انګريز د لاس لاندې علاقوں باندې بريدونه نه کوو. او دغه جرګه
کې ورته دا هوم اويلي شو چې کو هيندو چې اصېل اتمانخېلو تختولی دي د انګريز د
علاقې نه د هغی لپاره به ممکن کوشش کوو.
.
په مارچ کې بيا د اصېل اتمانخېلو له خوا هوم خوايش وکړي شه
چې په امن باندې خبری اتری پکار دی. او دغه کې دويمه غټه جرګه د امبار اتمانخېلو
په پيښور کې په مارچ ۳۰ مه
اوشوا د انګريز چيف کمشنر سره.
..
۱۹۱۵. .
په ۱۹۱۵ اګست په مياشت کې اتمانخېلو او سلازو په ګډه د دير پانجکوړی په پل حمله
وکړه چې د باجوړ له پاره يې خنډ جوړ کړو چې د کال د اخيره پوری په قوت کې پاتی شو
۱۹۳۰.
کله چې د قصه خوانۍ د پښتنو د وجلو پيښه وشوه په ۲۳ اپريل ۱۹۳۰ کې په دغه په ټسل په مۍ ۱۹۳۰ کې د پانجکوړی په مقام اتمانخېلو ډير لوۍ تعداد سره مظاهری
وکړی او د باجوړ اتمانخېل د انکريز سره د ټسل لپاره راوتلل. دغه سره سره د
اتمانخېلو لښکر د غرونو نه کوز شو هشنغر کې د تنګی کلی ته ورسيدل- خو دغلته په
لښکر باندی د انګريز د رائل ائرپورٹ فورس په مدد د جازونو بمباريانی وشوی چې لښکر
د مخکې راتلو نه په قلار کې. خو د اتمانخېلو د ځوانانو لښکر د واپس راتلو پر ځاۍ د
جندۍ خوړ باندی مورچی جوړيکړی او دغه لښکر يې منتشر کړی. دغه لښکر په داسې حال کې
منتشر شوې وو چې له انګريز له خواه پری په جازونو بمباريانې شروع شوې.
لکه انګريز ليکې چې د اتمانخېلو د لښکر خبر راغۍ چې په سوات
په سيند اتمانخېل راغونډ شوې دي. چې مونږ پرې په مۍ ۳۱ مه کې د سوات سيند په غاړه په بمباری د رائل ائر فورس له
خوا وکړه. چې دغه لښکر په جندۍ خوړ کې خکاره شه په جون ۱ مه. چې په ۲مه نېټه مونږ پرې بمباری وکړه چې بره د اتمانخېلو په کلو هوم وشوا. مخکې
وايې چې مونږ په جندۍ خوړ په لښکر باندې دشپې هوم بمبارې وکړه. مخکې انګريز وايې
چې مونږ فصله وکړه چې د اتمانخېلو د کوم کلو نه لښکر راوچت شوې چې په هغه کلو
باندې هوم بمبارې وکړو. وايې چې مونږ په ۱۷ او ۱۶
نېټه بمباری په برنګ اتمانخېل سيمه باندې وکړه. دغه وخت کې انکريزانو خپلی سياسي
حربی هوم استعمال کړی
.
خو په جولاۍ په مياشت کې فقير صيب د علينګار يو ځل بيا د
اتمانخېلو لښکر جمع کړو چې په دغه لښکر کې د اتمانخېلو ماندل - شموزی - عليزۍ او
اصېل وو چې په سوات په سيند په جنوب کې دغه لښکر وو. وايې چې ځمونږ د رائل ائرپورٹ
فورس د نظر د ساتلو لپاره لاړو چې د هغه ځايه پرې اتمانخېل ځوانانو ډزې وکړې. مخکې
انګريز وايې چې مونږ په ارنګ اتمانخېلو باندې په اپريل ۱۳ مه په کلو بمباريانې وکړې. په ۱۷ نېټه عليزو اتمانخېلو دباره سوات سيند باندې وغوښتل چې
ماندل او شموزې اتمانخېل له وس هوم په جنوب کې دې چې په ۱۷ نېټه يو ځل بيا بمبارې وشوا .
انګريز ليکې چې د ريسالپور د هواۍ ډغر نه به مونږ تلو يو
ورځ به مو په اتمانخېلو بمباري کوله او بله ورځ به مو په وزيرستان کې په محسود
کوله لکه وايې چې ۱۲
جولايې په محسود بمباری. په ۱۳ او
نېټه په اتمانخېلو. په ۱۴
نېټه د اتمانخېلو په لښکر او دغه شان په ۱۶ بيا په محسود قبيلې. او په ۱۷ نېټه بيا په اتمانخېلو. .
لښکر د ۱۰۰۰ ځوانانو وو. دغه فقير علينګار او اتمانخېل په جندۍ خوړ کې
مورچه زن شو او د هغه ځاۍ يې په انکريز فوځ باندی د وينو تويولو سلسله جاری
وساتله- دغه وخت سرکاری علاقی ته هوم ډير نقصان ورسيدو - اخير کې انکريز فوځ د
کرنل سکاټ په مشرۍ کې ډير غټ فوځ له انکريز له خواه تيار کړو چې تنګی ته يې
راوليګو چې په قبائلی لښکرو يې د توپونو ګولۍ ورول شروع کړه دغه نه پس لښکر منتشر
شو چې په دغه جنګ کې ډير قبائلی لښکری ځوانان شهيدان شو او ډير زخميان شو خو
قبائلو هوم دغه فوځ ته ډير نقصان ورسولو.
-
ژمونژ مجاهدين نومی کتاب کې عبدلحليم اڅر افغانی ليکی چې په
کال ۱۹۳۰ کښې دا سياسى
تحريکونه اثر قبائيلى علاقو باندې اوشه. نو د ارنګ برنګ اصيل نومى اتمان خيل او د
انبار بوټ کور نومى اتمان خيل په اګره او په پړانګ غار راښکته شول او د هشنغر په
بريد په جندى خوړ پريوتل مورچے ئې اولګولى انګریزانو ورپسې سمدستې لښکر اوکړه. په
اګره او په پړانګ غار باندې جنګ ډيره سخته مقابله اوشوه
.۱۹۳۲.
په کال ۱۹۳۲ کې دير د نواب او د اتمانخېلو او ورسره سلارزۍ جنګ وينختو
چې د اتمانخېلو او سلارزو د لښکر مشرې علينګار فقير کوله. د ۱۱مه سپتمر او په ۲۷ مه په منځ کې دغه لښکر له خوا د چترال روډ له انګريز لپاره
په خطره کې وو. مخکې وايې چې مونږ ته د شموزۍ اتمانخېلو له خوا ډير مزحمت مخې ته
راغلۍ وو. چې د انګريز د بانډګۍ کيمپ ونړول شه. او په ۱۷مه نېټه په دغه لښکر په کلو مطلب د اتمانخېلو په علاقو د
فوځی رائل ائر فورس له خواه بمباريانې وشوې.
۱۹۳۴.
په جولايې ۳۱ مه نېټه فقير علينګار د ۲۰۰ سوا اتمانخېلو ځوانانو په مدد سوات سيند نه پوره غاړه په
ملاکنډ علاقه راغله چې د مخ نيوې لپاره سوات ليوې وليږلې شوه چې دغه کې له لښکر له
خواه ځوانان زخميان شولی له هغه له کبله دغه لښکر واپس اتمانخېلو ته راواړيدل. د
دغه سوات ليوې له په مدد کې د انګريز له خواه ۲۲مه ګورخا رائپلز دسته راغله او د انګريز رائل ائرپورٹ فورس
راغې چې کتنه وکړي د دغه غلاقې. په-دغه ورځ د انګريز د رائل ائر فورس په فوځې جاز
باندې د لوۍ اګري اتمانخېلو ډزي هوم وکړی چې په جواب کې د رائل ائر فورس له خواه
بمونه ورغورځيدل په اتمانخېلو کې. .
په دغه کې انګريز اويل چې دباره لوۍ اګره اتمانخېل په
ملاکنډ علاقه کې شامل کول پکار دي. چې په دغه کې د کوټ اتمانخېلو نه واخله تر اګری
اتمانخېلو پوری سړک هوم شامل وو دغه سره دا فصله له انګريز له خواه وشوا چې په دغه
علاقه يو فوځې پوسټ هوم جوړول پکار دې چې په اتمانخېلو نظر وساتلۍ شي. د اتمانخېلو
لښکر يو ځل بيا د سوات په سيند راوغوتل چې بريد يې د انګريز په زد وکړو. په فرورۍ
په مياشت کې چې فوځ په د قلنکۍ لپاره توجو مرکوز کوله. چې دغه کې رائل ائر فورس د
پاسنه کته کوله. او-دغه فوځ د جازونو په مدد دغه پوسټ ته داخليدو نو د لښکر له
خواه مزحمت اوشه چې دواڼه غاړې وژنی وشوی.
.
په کال ۱۹۳۴ اکتوبر ۹ مه نېټه کې اتمانخېلو ځوانان د علينګار فقير په مشرۍ کې بريد وکړو کله چې
د چترال انګريز فوځ يو په وپسۍ کې وو. دغه ځوانان د پانجکوړی په سيند راواغتيدل د
باجوړ اتمانخېلو نه خو نواب ليوې او د انګريز رائل ائر فورس په مدد دغه د
اتمانخېلو د ځوانانو لښکر واپس باجوړ ته وتمبولۍ شه. دغه کې د انګريز له خواه خواه
توپونه ارټرلری هوم استعمال شوا چې دغه له کبله اتمانخېلو ځوانان کې څه ځوانان
شهيدان هوم شه.
.
د کال ۱۹۳۴ کې په نومبر ۸ مه
نېټه علينګار فقير له طرفه انګريز ته مشکلاتو کې کمی راغلی وو ځکه چې د دير د نواب
په قعله چې کومی حملی کړی وی هغه يو رنګه ناکامي شوې وي چې دغه وجه يې کيدلي شوه.
خو يو ځل بيا د الينګار فقير غوښتل چې کيسکنۍ او دره کې حملے وکړي او دغه لپاره يې
د شموزۍ اتمانخېلو جرګه راوغښتله خو دا واري اتنانخېلو اماده نشو نو هغه ځۍ
علينګار فقير د سالارزو وطن ته لاړو چې بيا پشت ته لاړو.
۱۹۳۵.
انګريز ليکې چې په کال ۱۹۳۵ کې فقير علينګار د اتمانخېلو ځوانانو سره يو ځل بيا لښکر
تيار کړو چې په اګری اتمانخېلو کې چې کوم فوځی سړک جوړيږې د فوځی پوسټ لپاره چې
هغه پوسټ ورانہ کړی او دغه سړک نه دغه انګريز فوځيان په قلار کې. په دغه موقه د
نوښار نه د انکريز فوځی دسته راغله چې دغه لښکر منع کړی وايې چې دغه فوځي دسته د
اتمانخېلو له طرفه ډير ځيان ورسيدو او ډير په مشکله دغه فوځی دسته ورسيده. چې په
اپريل ۱۱مه نېټه د انګريز
پوليټيکل ايجنټ مسټر ډبليو ايچ بيسټ له اتمانخېلو له خوا اوژلی شوا. دغه کې له
انګريز له خواه فوځيان او ليوی هوم اوږ
لی شوا چې زياتره پکې زخميان شه. پس کې دغه سړک په جون په
مياشت کې د انګريز له مکمل شه خو قبائلو اتمانخېلو ډير مزمت خودلې وو چې دغه کې
ډير زيان رسيدلې وو انکريز ته چې خپله انګريز وايې چې مونږ په دغه دوران کې ډير د
نقصان سره مخامخ شوې وو. او له دغه پس فقير علينګار او پختپور اتمانخېل په برنګ او
ارنګ سيمه کې لښکر جوړول شروع کړه
.
انګذيز ليکې کله چې د نوښار انګريز فوځ د دوهم ځل لپاره د
اتمانخېلو سيمې لوۍ اګري ته لاړو نو د علينګار فقير او بختپور اتمانخېل د سوات
سيند طرف ته لاړه چې په دغه کې دوي سره د باچا ګل مدد هوم ملاوٹ شه چې باچاګل د
تورګزۍ زوی وو. حاجې صېب خپله نه غوښتل چې لوۍ اګري ته روډ سړک جوړ شې له انګريز
له خواه. دغه وخت کې باچا ګل اتمانخېلو سيمې ته راړو چې نور لښکر راپاسۍ د انګريز
په زد.
په ۱۹مه
مارچ کې باچا ګل د علينګار د فقير د لښکر سره ميلاو شو او فقير عليګار د اتمانخېلو
په اصېل څانکه پوري لاړو چې نور لښکر غونډ کړي. په ۲۱مه مارچ نيټه د لږ ډزي په انګريز په ليوي وشوي
.
د اپريل ۳مه نېټه پوري علينګار څلور سوا لښکر جمع کړو. دغه وخت فوځ په کوټ د
اتمانخېلو سيمه کې وو. چې په دغه وخت کې اتمانخېلو ځوانانو د خانوړۍ له طرف حملې
کولو اراده وکړي شوا. چې دغه وخت سره سم د اتمانخېلو لښکر په اګره ملاکنډ هوم د
حملې اراده لرله. په دغه کې په اګره کې ډزي وکړي شوي د اتمانخېلو د خواه چې دغه
ډزي د څه سحت پوري وي چې بيا لښکر په دمه کړي شه. مخکې انګريز وايې چې دغه لښکر په
هاری پيکټ باندې د حمله خبر راغې چې د شپږ سوا اتمانخېلو لښکر اګري ته راننوتل چې
دغه لښکر په دري حيصه کې ويشلي شه چې يو مغرب اړخ ته-شه بل مشرق طرف ته او يو دغه
ځاۍ پاتې شه. د مشرق طرف ته ۴۰ تنه
اتمانخېل ځوانان د فوځې پيکټ طرف ته وروان شه چې دغه په انګريز ډزي شروع کړي شوي
چې د انګري له طرفه په دغه ځوانانو د توپ ډزي هوم وکړي شوي. څه لږ وخت پس څه
ځوانان د-طوري په لاس په دغه فوځې پوسټ حمله وکړه چې دغه په مدد کې جنوب له طرفه هوم
څه ډزي وکړي شوي
اپريل باندی لښکر د انکريز فوځ سره په ډيره جزبه جنګ وکړو.
دغه جنک د قعله هری خواه او شاه کې وشه. چې دغه دفاع د انکريز د فوځ رائفل کمپنی
کوله او ګورخه پلټن کوله. د ډول په غګولو لښکر د اسلام دره غونډ طرف ته مخکې شه.
بيا په دری خصو کې دغه ويشلی شو يو د مشرق بل مغرب او ۳ دسته هوم دغلته ودريدل چې څه رنګه تواره خوره شوه لښکر د
انګريز د فوځ په څوکۍ ورغله او هيڅ قصم پروا يې ونکړه چې چازونه بمباری کویل او يا
دښمن په مشين ګن ډزی کوی خو جنوبی طرف نه د قعله دروازی ته راورسيدل ځنی ځوانانو
پکې د انکريز فوځ نه مشين ګنی او ټوپکی هوم په زوره واغستلی. دغه کې پلاټون کمانډر
صوبيدار هوم وژلی شه. او ډير فوځيان يې هوم اوژل او زخميان يې کړه. دغه کې خبر بريکيډ
کمانډر ته وشه چې حرکت کې راغی چې په توپ خانوں يې ډزی شروع کړی په لښکرو دغه کې
صحر شه چې په وار وار به قبائلو حملی کولی او واپس به غرونو طرف ته تلل
.
انګريز وايې چې په دغه شپه ډير ځوانانو د هر طرف ډزي کولې
چې څه پکې دننه پوسټ د ورتلو کوشش هوم کړي وو. انکريز ليکې چې په دغه کې مونږ ته
غټ نقصان د اتمانخېلو لخوا ورسيدو چې ځمونږ يو انډين افسر پکې هوم مړ شه .
انکريزانو له دغه وخت کمک له نور فوځ راغی چې بار بار يې په
فقير علينکار حملی وکړی خو فوځ ته څه کميابی ميلاو نه شوه. بيا فقير عليګار د
شموزو اتمانخېلو جرګه راوغوختله. ډير وخته پوری د علينکار فقير د انکريزانو د تنک
کولو کوشش وکړو. ارتهر سونسن په خوله چې انکريزانو تسليم کړه چې د لوۍ اګری مهم هغه
منظر چې وو که ډير نه وو خو په منځ کې ډير خوفناک وو څه رنګه چې په امبيله جنک کې
سرنيول چمپبر لين او ملاکنډ کې چې جنرل بائډن بلډ دغه خوفناک منظر ليدلی وو.
په اپريل ۱۰مه د علينکار فقير باچاګل او پخپور اتمانخېل په نارنجې اتمانخېلو کې جرګه
وکړه. چې په برغولۍ کې په فوځ ډزي وکړي شوي چې فوځ ته نقصان ونشه چې صرف يې اسونه
زخميان شو
.
دغه نه پس انګريز وايې چې د اتمانخېلو د اصېل څانکې مشري د
لښکر باچاګل کوله او علينګار فقير او پختپور اتمانخېل او د غونډ اګری نه تر ارنګ
پوری د شموزۍ سره وو
.
دغه نه پس يو ځاۍ په کوټ کې هوم د اتمانخېلو د طرفه په
انګريز ډزي وکړي شوي چې دغه له شل منټه پوري کيدلي
.
دغه نه پس د ملاکنډ پوليټيکل اجنټ مسټر بيسټ انګريز اګري ته
تلو چې د خپل فوځيانو ننداره وکړي چې په لاره د اتمانخېلو له طرفه د ملاکنډ
پوليټکل اجنټ مسټر بيسټ اوژلي شه. چې دغه ورسره ليوی فوځيان هوم زخميان شه. چې دغه
وخت انکريز فوځ ته په فوځی پوسټ په جوړولو کې ديړی ستونزی راغلې د اتمانخېلو له
خواه. انګريز مخکې وايې چې مونږ ته په نظر د اتمانخېلو لښکر راغۍ چې د غره په سر
باندې وو
.
انګريز وايې چې مونږ ته د اپريل ۱۱مه نېټه پورې سخت نقصان ورسيدو چې دغه مسټر بيسټ انګريز
پوليټکل اجنټ وژلی شوي وو او دغه سره ووه ليوی فوځيان سخت زخميان شوي وو. چې دغه
ورځ نه مخکې پکې يو انډين فوځی افسر هوم وژلی شوي وو .
په اپريل ۱۲مه نېټه له لښکر له طرفه ډير مزحمت وکړي شه چې دغه ورځ جګړه په غونډ علاقه
کې وشوه چې دغه ورځ انګريز خپل هوائې جازونو په مدد غونډ ټنډ مشته او بانډه نومی
علاقې وزورولی. خو دغلته د لښکر له خواه ډير او ښه سخت مزحمت وخودلی شه
.
دغه نه پس انګريز فوځ توپ ارټرلری او د هاوائې جازونو په
مدد د اتمانخېلو په علاقوں بمباري شروع کړه چې په اپريل ۱۴مه نېټه پوری انکريز وايې چې مونږ په اګره کې فوځی پوسټ جوړ
کړو چې له دغه وريسته د اپريل په اخيره کې د اتمانخېلو جرګه کيناسته د انګريز سره
چې د دغه جګړي نخاس نيوي وکړي.
حوالې
1. journal of the
Royal Central Asian Society-Vol XIX- By The Royal Central Asian Society 1932
page 29-30-31
2. The Bombay
Chronicle 8 Nov 1934
3. India in 1932-33
publish in 1934-page 5
4. India in 1934-35
printed by Simla 1937 Page 85-86-88-109-110-
5. Frontier and
overseas expeditions from India Vol-1 - Government Monotype Press 1907- pages
412
6. An Official
account of the Chitral expedition 1895 By W R Robertson- Calcutta: 1898 office
of the superintendent of government printing India. page- 65-66-
7. A COLLECTION OF
TREAIES ENGAGEMENTS AND SANADS RELATING TO INDIA NEIGHBOURING COUNTRIES by
Aitchison C.U.-Vol 11- MITTAL PUBLICATIONS DELHI - Reprinted in India 1983
8. The Bombay
Chronicle 28 June 1933-Publication date 1933-06-29
9. The Cyclopedia of
India and of eastern and southern Asia third edition
10. Hayat Afghani,
Muhammad Hayat khan
11. Record of the
expeditions undertaken against the north west
frontier tribes. compiled from the military and political dispatches lieu
colonel McGregor’s gazetteer by lieutenant colonel W.H. Paget Calcutta office
superintendent of government printing 1874. pages 167-169-189-190-191
12. lumsden of the guides
by sir peter stark lumsden G.R. Elsmie. page 110-111-112
13. Frontier and
overseas expeditions from India Vol-1 - Government Monotype press 1907- pages
405 to 410
14. Frontier and
Overseas expeditions from India. Vol 1. Supplement A. 1908 operations against
the Mohmand’s. pages 8 to 18 - 55
15. Accounts and
papers. 65 volumes. session 29 January 1908 to December 1908. (pages
132-134-135-148- 150-151-
16. Accounts and
papers 57 volume- 12- Military Operations in the north west frontier progress
and condition session 8 February 1898 -12 august 1898. pages.
1-2-7-42-61-67-72-78-79-93
17. Frontier and
overseas expeditions from India Vol-1 - Government Monotype press 1907- pages
399-400-401-402-403-404-405-406-412
18. N.W.F.P Gazetteers.
Peshawar District-Vol A-1931.Printed at the Civil and military gazette ltd by
E.G. Tilt manager 1934- page 78-79
19. A COLLECTION OF
TREATIES. ENGAGEMENTS AND SANADS.RELATING TO INDIA AND NEIGHBOURING COUNTRIES.
Complied by C.U. AITCHISON B.C.S. VOL-11 -XI. Calcutta Superintendent
government printing India 1909 -Pages 17-18-19
20. The Bombay
Chronicle 25 November 1934
21. Summary of the
principal events and measures of the viceroyalty of the earl of Minto volume 1-
by government monotype press Simla 1910- page 8-12-66-77-
22. Reference (د غازي ميرزمان خان ونډه - عبدرحمان زماني -ص ۱۳۹- ۱۴۰-۴۶)
23. Reference محمد شفيع صابر-تاريخ صوبه سرحد- پاڼه ۶۶۶
24. Official history
of operations on the North West of India 1920-35 Part l. ll. lll Publication
1945 by the Government of India press Delhi page 179 to 188
0 Comments